Kiefer werd geboren in 1945, het jaar dat ‘zero hour’ wordt genoemd, ofwel het begin van het post-nazi-tijdperk en de wedergeboorte van de onafhankelijke Duitse cultuur. Zijn eerste erkende schilderijen symboliseerden de enorme opschudding van de burgers van het land na de Tweede Wereldoorlog. Hij gaat in op het verlies van culturele identiteit, sociaal-economische instabiliteit en schuldstigma na de waanvoorstellingen van de fascistische campagne, en de Koude Oorlog die daarop volgt.
Het Nieuwe Symbolisme
Kiefer werd beïnvloed door de abstracte intellectuele kunst van de jaren zeventig. Hoewel niet gemakkelijk te classificeren, wordt zijn genre erkend als het Nieuwe Symbolisme – een uitloper van het Symbolisme, eerst uitgedrukt in poëzie, maar later uitgebreid naar andere kunstvormen. De beweging legt de nadruk op impressies door suggestie in plaats van door directe uitspraken, zoals te zien is in de schilderijen van Edvard Munch, Odilon Redon en Gustave Moreau. Hoewel hij symbolistisch is in boodschap en onderwerp, is zijn articulatie duidelijk neo-expressionistisch – een beweging van schilders die in de jaren tachtig populair werd in Europa en Amerika, gekenmerkt door de intense emotionele subjectiviteit van de kunstenaar en de agressieve omgang met materialen. Neo-expressionistische schilderijen worden meestal snel gemaakt, soms met gevonden voorwerpen in hun oppervlak.
In zijn vroege jaren begon hij typisch massieve, gebarende schilderijen te maken die figuratieve elementen bevatten, maar ook lagen met herkenbare symbolen. Hij verkende de onzekere culturele identiteit van zijn volk door het schaamteloze gebruik van nazi-beelden, Duitse mythologische figuren en personages uit Wagners epische opera’s.
Hij gebruikte nieuwe combinaties van mixed media – onderliggende foto’s, foto-emulsie, lood, aardewerkscherven, glas, zand, as en plantaardig materiaal die hij bewust koos om een delicaat en tijdelijk aspect toe te voegen. Dit wordt duidelijk in “Your Golden Hair, Margarete” (olie en stro), waar hij verwijst naar “Death Fugue”, een gedicht van Paul Celan over de ervaring van een Duits vernietigingskamp. Hier vormen lagen van vage tinten een achtergrond voor een abstracte figuur met stro die het gouden haar van het Arische ideaal van de nazi’s voorstelt.
In Resurrexit (olieverf op doek, jute) beeldt hij een pad af dat door donkere bossen leidt naar verre gebouwen. De slang vertegenwoordigt Satan die de reis van de mensheid bezet. Boven is er een krakende trap met een gesloten deur die de hemel vertegenwoordigt, en ons gebrek aan toegankelijkheid.
Een bijzondere stijl met evolutie
Kiefers stijl evolueerde merkbaar toen hij het culturele isolement van Duitsland tegenging door veel te reizen. Hij concentreerde zich niet langer alleen op de rol van Duitsland in de beschaving, maar op het trauma dat hele samenlevingen door de tijd heen hebben ervaren. Door middel van Scandinavische, Egyptische, Griekse, vroegchristelijke, Midden-Oosterse en joodse mystieke beelden verkent hij diepere menselijke filosofische dilemma’s – hemel en hel, opkomst en ondergang van rijken, dood en wedergeboorte.
Een voorbeeld is “Nero Paints” (olieverf op doek), een bijna gewelddadig landschap met een donkere impressionistische kwaliteit van een afstand, maar van dichtbij branden gebouwen in de rechterbovenhoek. Een groot deel van het beeld wordt verduisterd door een rood, ruw getekend kunstenaarspalet. De titel en de beelden brengen het eigenbelang en de onverschilligheid van een leider over de vernietiging van zijn rijk over, het geval voor Caesar Nero.
Kiefer gaat later over op meer algemene berichten en verfijnt zijn techniek verder. Naarmate hij uitgebreider en sculpturaler wordt, worden zijn boodschappen universeler, minder letterlijk. In “The Milky Way” (emulsie, olie, acryl, schellak met draden en lood) zijn geen sterren aanwezig. We zien een landschap dat in brand lijkt te staan en een indruk van verwoesting geeft. Op de voorgrond hoopt een trechter het verhelderende gouden licht van het tafereel te vangen en het land te verjongen.
In “The Book” (olie, lood, fotopapier, stro, stof op canvas) zweeft een groot, loden boekdeel over een donker, dor landschap. Het boek staat open voor, mogelijk, een bijbelpassage die een ramp markeert, maar het zou ook de wijsheid van de mensheid kunnen symboliseren, onze verlossing.
“The Order of Angels” (olie op doek, vliegtuigpropellor, rotsen) toont een vliegtuigpropellor en rotsen die meteorieten voorstellen die op de kust zijn gevallen. Het schilderij suggereert de verschrikkingen van oorlog, en de hemel zelf die uit de lucht valt.
Tegen het einde van de eeuw lijkt Kiefer optimistischer te worden. Veel van zijn symbolische beelden gaan richting sterrenkaarten, boeken en ladders. Dit beeldt zijn hoop uit dat de mensheid zichzelf zal verbeteren. In “Falling Stars” (olie op canvas) ligt een half-kale figuur, vergelijkbaar met Kiefer zelf, over zijn eigen kenmerkende kale landschap starend naar sterrenbeelden.
Na verloop van tijd levert onzekerheid uiteindelijk stabiliteit op – voor de kunstenaar, Duitsland en alle mensen. Kiefer laat ons de universele draad zien die door alle culturen is genaaid, en de schoonheid die te zien is in de lelijkste delen van de mensheid. Door zijn werk ontwikkelen we een gevoel van mogelijkheid, terwijl we ons meer bewust worden van het puin dat niemand van ons los kan laten.
